martes. 23.04.2024

Entrevista a SonDaRúa: "Nuestra definición sería esa, cada tema suena diferente al anterior"

En esta entrevista a SonDaRúa, grupo de rap en gallego que ha destacado en los últimos años por su variedad musical y su potente mensaje combativo. Dado que su mensaje se transmite 100% en gallego, podéis encontrar esta entrevista íntegramente en esta lengua más abajo. 
Entrevista SonDaRúa
Entrevista SonDaRúa

Hemos realizado una entrevista a SonDaRúa (@sondarua), uno de los grupos de rap que están irrumpiendo en el panorama musical gallego. Con un estilo flexible, que mezcla el rap con otros géneros como el Ska o el Reggae, producen música con mucha energía y un claro toque a Galicia. Hablamos con HugoGZ (@hugo_guezeta) y Alex Arnoso (@alexarnosogz), miembros de SonDaRúa.

P - Como grupo, nos gustaría conocer un poco como es vuestro proceso creativo, ¿cómo planificais la creación de un tema?

Alex - Bueno, depende, normalmente yo hago los ritmos pero no siempre. Muchas veces hago un beat y se lo paso a Hugo, normalmente él es el encargado de las letras o a veces simplemente hablamos de un tema, o decimos "ostras, mira qué beat tengo" y empezamos desde ahí o decimos que tenemos tal o cual tema sobre el que hablar.

A veces también buscamos beats, depende un poco de la canción. A veces queremos un tema muy, muy definido y decimos "¿y si hacemos una canción sobre esto?

Hugo - Claro, depende del proceso creativo del momento, si es grabar un tema, o si estamos motivados y sabemos que vamos a hacer varios temas. O si estamos planteandonos un disco. Y normalmente eso es todo, el toma la iniciativa a la hora de la instrumental... Bueno la iniciativa no, que yo no produzco directamente (Risas) pero bueno, también le compramos música a otra peña.

Entónces, depende del proceso creativo, pero por lo general suele ser más así, yo llevo la iniciativa a la hora de la letra y el a la hora de la instrumental y luego empastamos eso entre los dos.

Alex - Sí, depende de la canción.

P - Sí, nos hemos dado cuenta de que Alex se encarga de muchas producciones, pero también utilizais muchas producciones de otros autores, por eso nos interesaba saber qué proceso seguís en las dos vertientes.

Alex - Sí, normalmente, a lo mejor para un tema concreto contactamos con alguien porque pensamos "este estilo concreto no lo sé hacer". Sé que hay alguien mucho mejor que yo, así que recurrimos a otras personas. Por ejemplo Peter Petrowski de Ezetaerre, lo utilizamos mucho porque nos gusta lo que hace y a veces quedamos con él, probamos beats y le cogemos lo que más nos gusta. Y conmigo es parecido, produzco y se lo paso a el, o me dice ¿qué tienes por ahí? O si nos ponemos a grabar un álbum, pues a ver...

Hugo - Sí, el tema de Eterno Combate, por ejemplo, que queríamos hacer una canción de reggae, una tema de reggae más puro.

Alex – Y quedamos con un tío que es un puto crack, que se dedica casi en exclusiva a hacer reggae, entonces pues claro... yo puedo hacer una base de reggae pero va a ser una puta mierda en comparación (Risas). Depende mucho.

P - También leímos en una entrevista que concedisteis al diario Nós, que para Hardcore Puro elegisteis una base con mucho más boom bap porque queríais volver a un sonido de rap más original. En otros temas, como comentabais, habéis derivado en sonidos más reggae, ska, o incluso riffs de rock, ¿el sonido de los temas es siempre premeditado o llegais de forma natural a este tipo de sonidos?

Hugo - Al final es un poco por lo que escuchamos. Como escuchamos un poco de todo, nos apetece también hacer un poco de todo, y a mi personalmente de cara al directo me gústa que seamos dinámicos, que cada tema sea diferente al anterior. De echo, la definición de SonDaRúa sería esa, que cada canción es diferente a la anterior. Y en el álbum no tenemos canciones tan clásicas, así que dijimos que debíamos hacer una más clásica ahora.

P - Sí, de echo tirais sobre todo mucho al reggae, porque Alex en sus partes tira mucho hacia una entonación parecida.

Alex - Sí, canto mucho reggae, pero a veces lo que sale a la hora de escribir o de componer no siempre está relacionado con lo que se escucha. No escucho mucho reggae. Tuve epocas que si, por ejemplo, Morodo lo escuche mucho y se nota la influencia, y me mola el reggae y tal, pero lo que más escucho con diferencia es rap.

Y a veces eso, llevamos un tiempo que escuchamos un montón de rap clásico, y es como joder, la verdad que la gente que nos escucha debe pensar que ni nos mola este rollo. No se, era como que tenía muchas ganas de sacar algo más de ese palo, con sonido noventero, menos melódico, estribillos sin melodía, rapeados, con scratches. Esa estética más rapera y tal. Tenía ganas.

Más quitando otros rollos, que a lo mejor hay peña que no nos conoce y piensa ... Bueno no sé, la verdad no me importa lo que piense la gente (Risas). A mi me apetecía sacar algo más de ese rollo y ya está (Risas).

P - (Risas) Pero eso está genial porque la variedad musical que presentais es muy interesante, sobre todo choca porque otros artistas con más trayectoria que podrían intentar experimentar más no presentan tanta variedad.

Hugo - Sí, por lo general los grupos suelen estar más encasillados, aunque hagan un poco de todo, en un estilo más marcado y algúna cosilla que se sale de vez en cuando. Nosotros es como que no queremos encasillarnos en ningún estilo.

Alex - Sí, nuestro estilo está marcado en cuanto a temáticas, somos de temática bastante política...

Hugo – Yo prefiero decir combativa, que si no todo es política (Risas)

Alex – A mi me gusta más política (Risas)

Hugo – Entonces eso, tratamos de no encasillarnos y mira, lo que nos apetezca cada día.

P - La verdad es que hay ocasiones en las que incluso parece que no es el mismo grupo.

Alex - Sí, especialmente por las voces, yo claro rajando o no rajando cambio mucho (Risas)

P – Claro si comparamos Hardcore Puro y luego Salsa Galaica, ostia.

Hugo – Sí claro yel tono es todo, parece otra voz.

Alex - Sí, o Cantar de Gaia que es más balada.

P - Sí, exactamente, o el tema con Skandalo GZ, que al final al tener una banda detrás ya es otra historia totalmente.

Alex - Exactamente. Aunque hacer de todo tiene un inconveniente, que es que tampoco todo se nos va a dar bien, obviamente, pero bueno... Pero ahí está, nos mola varíar y eso es todo.

P.- De hecho, antes hablabas de Berro Colectivo, en el que meteis un loop de gaita ...

Hugo - Sí, es de Petrowski

P- Correcto, también en otros temas tirais por este tipo de elementos musicales muy del país, de la música tradicional gallega, y a mí personalmente me gusta mucho porque genera una diferencia con artistas de otras zonas que tienen un bagaje cultural diferente, como podría ser en Cataluña. ¿Llegaríais a considerar que estamos hablando de un nuevo estilo dentro del rap que es algo endémico aquí? Y me gustaría saber si musicalmente pretendeis seguir desarrollando esa línea, que podría ser muy interesante.

Hugo - Bueno, creo que va más a nivel de producción más qué que nosotros lo busquemos. Cada vez más personas están incorporando este tipo de sonidos en las instrumentales. Pedro cuando produce para Ezetaerre, Baiuca, cuando meten tal, las Tanxus ... así que claro que es algo muy típico de aquí que ahora se está modernizando e incorporando a sonidos más urbanos, digamos, más electrónicos más tal... es cómo poner esa raiz ¿no? Que es propia nuestra y más que buscar ese sonido, que sí que mola, es que tanto entre la gente que nos produce como nosotros mismos, se está normalizando introducir esa gaita, esa zanfona, ese acordeón así por detrás.

P - Que sea un poco natural.

Hugo - Sí, exacto un poco natural. Entonces, sí que me parece la ostia de interesante porque al final es como que a un gallego siempre le ... ¿sabes? O un asturiano, escucha una gaita y siempre le peta más ahí y le leva a su infancia y tal más. Y sí es un camino que nos gustaría seguir explotando porque está muy guay, y es como que al final la gente que nos escucha, que en su mayoría somos de aquí, le tira la tierra.

Alex – A ver por ahora poco hemos tirado por ahí. En el tema con Ezetaerre, un tema de Hugo con Darío, y algún remix que hizo Petrowski. Algunas cosas, porque es inevitable, al final somos gallegos y siempre está ahí. "Voy a samplear una gaita, voy a probar tal" ... Pues siempre hay, pero no hemos tirado mucho por ahí. Quizás Ezetaerre más.

Pero bueno, nos preguntaste si planeamos tirar por ahí ... pues tirar como que nuestro estilo marcado sea ese no, pero algún otro tema así sí. Con el rollo de que nos gusta hacer mucha variedad pues seguro que sí, en el próximo disco o lo que sea, habrá algún tema con esas influencias.

P - Vale, ahora mismo en la escena de la música urbana la mecánica predominante es que la gente tiende a hacer hits y mucha colaboración. Es casi obligatorio. Al final, la gente tira por ahí porque la audiencia también lo pide. Vosotros, sin embargo, tenéis colaboraciones, pero creo que tampoco es muy característico en vuestra producción. Hay, y hay diversidad, pero no es este patrón que hay ahora de sacar muchas. Nos interesa saber si esto se debe en parte al contenido de vuestra letra, combativo o político, como queráis decir (Risas) que enmarca mucho vuestra temática. También nos interesa saber cómo las seleccionais, ya que la mayoría son gallegos y nos gustaría saber si los seleccionais por esto, o simplente por su proximidad.

Hugo – A ver, yo sobre el tema de las colaboraciones ya personalmente e incluso cuando la gente nos habla de colaboraciones y tal, soy como ... no muy cerrado, pero muy ... bastante de la vieja escuela. Tengo que llegar a conocer a esa persona aunque sea mínimamente o al menos tener un trato mínimo aunque sea a través de redes para hacer la colabo. No soy tan "buah, pues este pavo me mola le voy a tirar ahí" ...

Alex - Y que te guste un mínimo. Porque hay gente que hace colaboraciones por hacer.

Hugo - Claro. Así que es eso, tanto las personas que nos proponen a nosotros, como las que proponemos nosotros, es como que al final acaban siendo gallegos porque son personas con las que hablamos y tenemos contacto. No salimos mucho al final, a pesar de que llevemos casi cinco años, y justo cuando empezabamos a salir vino el COVID y claro ... (Risas)

Alex - Sí, tocábamos en Oporto la semana anterior y en Ponferrada justo la semana siguiente, creo (Risas).

Hugo – Entonces pués es como que eso, además de tener un trato mínimo con esa persona con la que voy a colaborar, necesito que me mole lo que hace. Eso reduce mucho, y como salimos poco siempre nos juntamos con peña de aquí y es con la que acabamos colaborando.

Pero la idea con el tiempo es colaborar con la peña con la que estemos cómodos. Porque el proceso creativo no se puede forzar: yo hago un cacho, tú otro, no te conozco de nada ... para mí será forzado, sonará forzado ya en el propio tema. Es eso un poco, que sea natural y eso. Pero no nos cerramos a colaborar con nadie en ningún idioma ni nada, quiero decir, mientras nos mole lo que hace pues para adelante siempre ...

P - Creo que esto también es interesante porque al final gente como vosotrs representa un poco la música en uno de las lenguas cooficiales. ¿Os planteais concretamente hacer temas con artistas catalanes o vascos, en los que puede haber una confluencia de las formas de ver la situación de estas diferentes lenguas?

Hugo - Sí, eso estaría genial.

Alex -  Sí, es algo que es bastante probable que pase. Teníamos ahí apalabrada una colabo con unos portuguéses que al final se quedó un poco en el aire. Yo espero que por ejemplo colaboremos con gente de Cataluña, cuando empecemos a salir de la pandemia y tal. Supongo que eso irá dependiendo un poco de que vayas tocando allí, conozcas un grupo que te gusta ... ahora mismo sería un poco de: nos habla un tío catalán que no conocemos ... igual acabamos haciendo una colabo pero no sería muy natural. Eso tiene que ser algo más entre bambalinas.

P - Y que sea algo más natural.

Alex - Sí, que surga un poco más, lo que dijiste antes: las colabos están muy de moda pero entre gente pegada, por interés. Que no es nada malo, eh.

Hugo – Claro, muchos se conocen y tal.

Alex – Si, pero muchos es también de: va no te conozco mucho pero tu tienes muchas visitas, yo también, nos hacemos un cacho cada uno, tal, el tema lo peta y nos promocionamos los dos.

P – Típicas colabos por el hype.

Alex – Si, nosotros no hemos hecho mucho eso. Tampoco nos cuadró, a lo mejor si nos tira un tío de la hostia pues venga, adelante (Risas).

Hugo – Claro, o peña que personalmente nos flipa. A mi me tira el Erick Hervé y vamos ... no rapeo en castellano pero casi.

P – Iba a decirtelo yo, que si te lo pide Kase.O rapeas en castellano (Risas).

Siguiendo con vuestras temáticas, hay un contenido político que es inherente a todas vuestras canciones. Es más, habéis participado en política ultimamente. ¿Créeis que falta compromiso político en los artistas actualemente?

Hugo – Si, rotundamente. Y no sólo compromiso político, sino mojárse. Bueno, primero, creo que falta compromiso porque no hai conciencia política.

Alex – Y no solo en los artistas, falta en general en todo el mundo. Los artistas son personas a las que les puedes pedir un poco más porque tienen algo más de difusión, pero al final falta compromiso político en todos los campos.

P – Pero al final un artista si que tiene una herramienta mucho más facil ...

Alex – Si, es lo que te digo, puedes pedirle algo más pero bueno ... al final está en la sociedad en la que está.

P – Si, por supuesto.

Hugo – Si, obviamente yo creo que falta, falta mucho y falta que la peña sea consciente de cosas que están pasando y que viven. Y que la peña no sé tio ... igual que la sociedad está medio dormida a veces los artista sigual. Para nosotros es básico, es un pilar básico. También bueno, estamos muy concienciados políticamente desde jóvenes, desde la adolescencia y eso se nota en las letras. Obviamente no queremos que existan cien SonDaRúa, pero si que joder, movidas que pasaron como las de Hasel o de Valtonyc, movidas que fueron muy heavys y que afectaron directamente a raperos ... ya no a derechos fundamentales que tengas tu en tu curro, si no a peña del gremio directamente ... ¿Donde quedó ese rollo del compañerismo y todo eso?¿Donde se fue?

Alex – Bueno, si que hay gente que no es nada del rollo político y que si que se posicionó en plan “joder, esto es una puta vergüenza”. Y después peña que a lo mejor esperabas más de ella y se quedaron un poco más ... fuera.

P – Bueno, de hecho hay una lista de raperos españoles en general ...

Alex – Si, nosotros estamos ahí.

P – Si, ahora que lo dices puede seer que me suena. Son en general artistas y gente conocida, aparecen Facu, Bardem, Serrat ... y luego Ayax, Kase.O y tal. Y si que había gente que te sorprendía. Como había gente que te sorprendía que no estuviese.

Hugo – Entonces si, por lo general si que creemos que falta concienciación a todos los niveles. Y mojarse. Ya no solo politicamente. Por eso a mi me gusta más lo de combativo, pero sin fallo. Entiendo realmente a lo que te refieres. Entonces, si que falta tío, que la gente se moje, que no nos callemos tío ... que va de eso, el rap nació así, el rap no es callarse.

Alex – Claro, no hace falta que digas “vota a no se quien”, pero que defeindas el barrio que defiendas ...

Hugo – No pero yo no me refiero a temas de militancia ni política de partido ni nada, si no a temas de desobediencia que es como nació. Son las raíces del propio rap. Si tu ves algo injusto no digo que vayas a dar un mitin en tus conciertos todos los días ... pero te tienes que mojar.

P – Y dentro de defender vuestra postura, ¿cómo es defender el nacionalismo gallego dentro de este panorama político?.

Hugo – A ver ... en el ámbito de la música gallega está bastante normalizado. Porque al final hay bastantes grupos que hacen música en gallego y están más concienciados de cara al tema del nacionalismo, del soberanismo, del galeguismo ... De cara a otra peña la verdad es que yo flipo, porque la peña lo entiende y normaliza bastante más de lo que parece ¿Sabes?. Tienen su forma de pensar, y a lo mejor no concuerdan con que seas más o menos indepe ... Que son matices de cada persona. Pero si que no le sorprende a la peña que no es de aquí que hagamos música en galego ni que defendamos ciertas cosas.

Entonces, yo creo que está bastante normalizado, pero si que nos cierra muchas puertas ... a la hora de tocar en algunos sitios pues sabemos que no vamos a tocar nunca. Quiero decir, llevamos cinco años y nunca nos llamaron de la TVG, ni para una entrevista. Y no es que seamos aquí Carlos Nuñez, pero quintuplicamos en visitas a algunos pringados que aparecen allí ... Pringados entre comillas, con todo el respeto, que están allí tocando porque tienen a sus dos amigos y tal, y porque no se mojan en ciertas cosas ¿no?. Nosotros sabemos lo que hay, aspiramos a un máximo, a abarcar todo lo que se pueda porque sabemos que hay sitios donde no vamos a tocar. Porque vivimos donde vivimos.

Alex – Pero también hay otros sitios donde tocas precisamente por el discurso al final ... te cierras puertas pero también abres.

Hugo -  Si claro, yo no lo decía como algo de victimismo eh. Digo que al tener este tipo de discurso en la música en gallego sabemos que hay sitios donde no vamos a tocar nunca, pero es lo que hay. Y bueno a veces te llevas una sorpresa. Que vas a sitios que dices no contabamos con que nos llamaran y al final llamaron.

P – Siguiendo un poco con el tema político, otro de los mensajes (además del nacionalismo) que se reitera también en vuestras letras es el mensaje antifascista. El tema con Skandalo GZ es una muestra clara. ¿Como veis el ascenso de la extrema derecha en Europa y más concretamente en España?.

Hugo – Pues como algo que hay que combatir siempre. Bueno, es que esta zona (Ponteareas) siempre tuvo mucha historia antifascista, siempre estuvo muy marcado ese rollo.

Alex – Porque también hubo caciques durante mucho tiempo.

Hugo -  Claro y hubo una prision. De hecho, había aqui una estatua de Franco que fue la penúltima que se tiró en Galicia.

Alex – Si en el 2003 o así ¿no?. Estaba aquí en la plaza mayor hace nada.

Hugo – Entonces pues claro, lo vemos como algo totalmente negativo y que hay que estar ahí para combatirlo, para que cosas que antes no se debatían, como los derechos de la mujer, los MENAS ... temas en los que está introduciendo la extrema derecha discrusos de odio, racistas, xenofobos y homofobos. Discrusos que se están nromalizando y que ya se debaten ¿no?. Derechos que ya se conquistaron en la sociedad y que ahora, hoy en día, parece que son hasta debatibles, porque a esta peña se le da cancha. Y no todo es debatible. No toda idea es respetable ni lícita. Porque si tu eres racista y homófobo o fascista no estas teniendo ideas respetables. Entonces ahí hay que hacer frente. Tanto la gente de la que nos rodeamos por nuestra militancia poítica como por nuestra música es antifa ... pues antifas somos. Y aún hace poco que estuvo aquí Vox y ahí estuvimos.

P – Si que es cierto que hablando de Vox, Galicia es como un pequeño reducto de la península dentro de ese auge que esta teniendo este partido.

Alex – Si, pero porque aquí el PP fagocita todas las derechas, tanto la moderada como la extrema, todo dios se siente cómodo ahí.

P - ¿Pero pensáis que la dalta de apoyo a la extrema derecha en Galicia es solamente por el tema de que el PP unifique todos los frentes de la derecha?

Hugo – No, yo creo que aquí el discurso de la derecha no cala tanto por ese discurso de españolismo rancio.

Alex – Si, porque el PP marca ese discurso de falso galleguismo, en las forma tienen ese discurso con el que van de “gallego guay, Galicia guay”.

P – Si de hecho, el PP asumió durante mucho tiempo un papel de un cierto nacionalismo, que todos sabemos que caló mucho en la sociedad gallega, aunque sea solo de fachada.

Alex – Si se vendió ese rollo de “patacas do país” y tal.

P – Correcto, el famoso anuncio del Gadis (Risas).

Alex – Si correcto, hay ahí una cierta conciencia de identidad. Que si viene un tío a venderme el discurso de los toros y tal, pues no acaba de entrar del todo.

Hugo – De hecho en el PP había una rama galleguista, la de Cuiña, que era de postureo pero dentro del partido ... Digamos que con esta escena el discurso de Vox no tiene representación un poco por eso, ese discurso de españolismo rancio que funciona en otras zonas de puta madre. Pero aquí no porque tenemos otras casuísticas diferentes y otra sociología diferente. Pero bueno ... no hay que darles la mínima opción ni confiarse.

Alex – La tele tiene mucha influencia y los vende mucho, igual tardan más pero puede cambiar la cosa.

P – Hablando un poco de esos derechos fundamentales que ahora se están viendo en debate. Hubo recientemente ataques a la libertad de expresión como el caso de Hasel que fue el más sonado. O más cerca, el caso del colectivo de La Insurgencia.¿Os sentís o os habéis sentido coihibidos alguna vez a la hora de escribir debido a estos casos?.

Hugo – Yo creo que más que cohibidos, te frena más a la hora de ser más explícitos en el mensaje.

Alex – Si, de decir “uf esto huele a Audiencia Nacional” (Risas).

Hugo – A ver también con los años va cambiando la cosa, igual que como antes Shotta y Tote te sacaban temas como Pijos Pajos muy explícitos ... Con los años eso también va afectando a la hora de que aún que tu tengas x ideas, cambia la forma explícita en que las presentes. Pero si obviamente, algo cohibe a la hora de ser explícito pero bueno ... Intentamos que no, que no nos afecte.

Alex – Pero algo siempre queda inconscientemente, no vas a soltar cualquier cosa.

P – Si, nosotros tenemos un articulo de como un tema como el de Trae ese Ron de Kase.O se ha olvidado tanto, porque no es un tema que diga cosas diferentes a las que podría haber dicho Hasel.

Hugo – Y ya si te vas a La Polla Records y así ... Movidas que estaban normalizadas o menos perseguidas en los inicios de los dos mil ahora ... Entonces eso, intentamos que nos afecte.

P - ¿Fuera de vuestra experiencia personal creeis que al resto de artistas también les afecta esto?.

Hugo – Si claro, yo pienso que si. Aunque sea eso, ser menos explícito a la hora de decir lo que tienes, o x frases sobre el rey, algo siempre te afecta.

Alex – Después siempre sacas algo, aunque no estes pensando todo el rato en el tema y tal dices, joder, realmente ... Por ejemplo el tema que tenemos de Aceabé ... No es mucho más suave que el de Ayax y Prok. Realmente si mañana se les dá por denunciarnos pues nos metemos en un lío.

O si mañana hay una regresión de derechos o llega Vox a la presidencia, estamos en la dianísima ... O sea tenemos un cartel en la cara (Risas). Parece que no pero es un riesgo.

P – Si además muchas veces a estos artistas les han condenado por tweets que escribieron hace tres o cuatro años, no cosas de hace dos días.

Hugo – Claro, a mi también como me cojan el Twitter me cago en dios ... (Risas). Es un poco también a donde llegues tu, igual nosotros no llegamos a ser un altavoz lo suficientemente grande para que por ahí se preocupen por nosotros.

Alex – Si aunque bueno, hay mucha cabeza de turco. Los de La Insurgencia no tenían tantísima pegada.

Hugo – Si pero eran muy explícitos también.

Alex – Si alguno si, pero me refiero ... Ahí cayeron todos. Y eran doce. Hasta el que grababa las canciones o los productores fueron acusados, fue muy exagerado.

P – Si bueno el caso de Hasel yo creo que está claro que es porque el consiguió ser una figura referente en x circulos, y fue una forma de ejemplificar al resto.

Alex – Si por ejemplo Valtònyc cuando comenzaron estos rollos no lo conocía ni dios. El al final se hizo famoso por esto precisamente, y tenía 18 años. No tenía repercusión ninguna, el mismo dijo que cuando llegaron para detenerlo se sentía hasta orgulloso. Luego claro, se cagó en Cristo (Risas).

Hugo – Ahí yo creo que ya estaban con la movida de Pablo Iglesias. Fue a raíz de lo de La Tuerca, ya estaba ahí la Audiencia Nacional diciendo “¿Ey, quién es Pablo Iglesias?”. Y vieron por ahí un tipo en el canal y dijeron, venga a por este.

P – Un poco al hilo de esto, no sé si estáis al tanto de la polémica que hubo con el artículo de Alberto Olmos en el Confidencial ...

Alex – Que hablaba del rap de una manera bastante agresiva, muy faltoso.

P – Si, era un artículo de opinión en el que hablaba del rap en España y opinaba que se orientaba hacia artistas que triunfaban sin ningún tipo de mensaje, que era una fábrica de machirulos y millonarios. Y que el rap con contenido social no calaba en la sociedad, no llegaba a tener éxito. ¿Vosotros consideráis que ya no a nivel de los músicos, si no a nivel social, que no importa que la música tenga un mensaje político o social?¿ Estaríais de acuerdo con el?.

Hugo – A ver, yo no he leído el artículo, pero vi titulares de la polémica y me huele al mítico cuñao.

Alex – Si, bastante pollavieja.

Hugo – Si de: “voy a opinar sobre esto que estuve viendo en Youtube con mi superioridad moral de que yo si que escucho música de verdad”.

P – Hay una frase del artículo que dice: “El rap lleva 30 años dándole de comer a gente que podría estar robándole la casa” y “...los raperos no son políticamente incorrectos, son de Aluche”.

Hugo – Ostias ...

Alex – A ver el tipo si hablase de cierto rap americano aún lo compraba, pero aquí realmente ... no sé, Ayax y Prok que son de los que más éxito tienen ahora, se posicionan en los temas por ejemplo.

Hugo – Y millonarios no son tampoco (Risas).

Alex – Si me hablas de un C. Tangana que es de los que más mensaje vacío tiene, y podría entrar en ese ámbito y tal ... pero tampoco va de ese rollo, mala calle, te vendo droga ni movidas así. No cuadra mucho esa imagen con la realidad.

Hugo – Y bueno respecto a la pregunta, no, si que creemos que tiene cabida. El rap desde que nació aquí tuvo más o menos contenido social, político ... siempre tuvo representación: 995, Juaninacka o Tote que tiene la hostia de referencias socio-políticas también ...

Alex – De hecho aquí hasta que llegó el trap y toda esta revolución mainstream y se comenzó a hacer rap más vacío ... por decirlo de alguna manera. Sin tener nada de malo, tiene que haber de todo. Más de discoteca y fiesta. Antes aquí no se vendía ese tipo de rap. Se basaba en vivencias, no está muy al tanto del mundo del rap ese señor.

P – Incluso estaba mal visto.

Alex – Si, había egotrip pero en plan ... no te flipes, el que lo hacía era un toyaco.

P – Nos interesa también hablar de la convivencia que vosotros creáis entre el Hip-Hop, que viene de un ambiente muy diferente a la idiosincrasia gallega y los matices culturales de la misma.

Son cosas totalmente diferentes ¿Cómo adaptáis los elementos de esta cultura a este ambiente social tan diferente?.

Alex – Cada género nace en un sitio y tiene unas ciertas características en ese sitio, ligadas al lugar obviamente. Pero todos a medida que se van expandiendo toman cosas de otros lados, en letras y en sonoridad.

Por ejemplo, cumbia hay en todos los países, pero al llegar a Perú estaba muy de moda el rock psicodélico en los 70. Se mezcló la cumbia con el rock y nació la cumbia psicodélica que es rollo cumbia con guitarras electricas y efectos super raros. Pues con el rap es lo mismo, al final nace en los barrios estadounidenses pero cuando llega aquí no va a ser lo mismo. En cada sitio tendrá su base pero se adaptará a la cultura.

Hugo – También depende del contexto, si es urbano o rural. Aquí en las ciudades o pueblos grandes como Ponteareas, que al final tiene 20 y algo mil habitantes, cambia mucho el contexto. Pero incluso en contexto urbano hay muchos ejemplos, de Marcón o de no se donde, rapeando con ese acento y ese rollo diferente. Que para nosotros está super guay y creemos que al final es eso: Adaptar el género a unas características y sociologías propias, y incluso a una forma de rimar propia. Aquí mucha gente que rapea antes hasta regueifaba. Que es algo típico de aquí. Entonces pues es como que esto se nota a la hora de rapear y en el flow, y lo hace interesante.

Alex – El mestizaje enriquece siempre. Al final en la música todo es llegar a un sitio y mezclar con música local, una forma de pensar distinta, una cultura distinta ... Incompatible no lo veo, si haces un género no tienes porque hacerlo como la gente que lo inventó, además que tu eres una persona diferente, así que ...

P – Además de que no estarías aportando nada.

Alex – No claro, serías una copia, y de las malas, porque los que lo harían bien ser´´ian ellos que son los que lo han creado.

P – Si que es verdad que mucha gente tiene una mentalidad muy puretista.

Alex – A ver, porque claro que siempre mola intentar hacer lo que hacen tus referentes y intentar sonar como ellos. Pero al final naciste donde naciste, y no naciste en el Bronx, por mucho que los beats suenen parecidos no vas a ser ellos.

P – A mi me parece súper representativa la referencia a las regueifas, porque al final aúnque tengan diferencias y un contexto totalmente diferente, en esencia son una batalla de gallos. Es una convergencia sociocultural flipante.

Hugo – Si, tiene una base de tradición oral que acaba confluyendo en ese rollo.

P – Totalmente. Bueno, yo tengo que deciros que a título personal, como gallego, se agradece mucho vuestra música. Porque si te gusta el rap y te hacen música en tu lengua es muy top. Pero por ejemplo, habéis mencionado en algún tema (como por ejemplo Salsa Galaica) que habéis perdido público por hacer música exclusivamente en gallego. ¿Creeis que puede haber un cierto espectro de consumidors de rap en España que decidan no escucharos simplemente por rapear en gallego, sin daros chance?.

Hugo – Bueno, a ver, ahora mismo la verdad es que no me recuerdo como es exactamente la frase, pero no buscaba darle tampoco ese punto de vista. Pero al final creo que es importante no cerrarnos puertas tan siquiera antes de abrirlas. Creo que a lo mejor hay un porcentaje de gente que no valora las lenguas del estado español como lo que son. Que es una riqueza, igual que valoramos el castellano o el inglés. Y que si que alguien puede pensar bueno ... “Esto que está en valenciano, esto que está en gallego, paso”. Pero ahora, sobre todo a nivel de música de festi que es en la que nos movemos más, y es un rollo más sociológico y político, creo que se está normalizando escuchar más.

Joder por ejemplo ZOO llegó a tocar por ahí, incluso en Japón tocando en valenciano. Y las Tanxugueiras tocaron en India y Cuba ... Quiero decir, al final la música es sentimiento y puede llegar a dar igual que cantes en ruso, gallego, inglés ... mientras transmitas lo que sientas.

Alex – A ver si lo haces bien ... habrá gente que se cierre en banda, pero tampoco creo que ese tipo de gente que se cierra así les guste mucho lo que decimos en las canciones (Risas).

Hugo – Que nos cierra o nos abre puertas ... Nos cerraría más puertas hablar en castellano porque sonaría forzado.

Alex – Si, es que nunca me lo plantee porque nunca hablé en castellano. A lo mejor algún día hacemos un tema en castellano pero ...

Hugo – A lo mejor en tres años nos volvemos castellanoparlantes. No creo pero ... Podríamos hacerlo porque al final es más importante transmitir en la música.

P – De hecho, ya que sacáis esto, estuve buscando movidas vuestras y encontré un vídeo de Hugo para FOANPAS, en el que lanzabas un mensaje a favor de la normalización lingüistica y te declarabas neofalante desde los 16 años. Esto me sorprendió mucho. Y animabas a los jóvenes a recuperar la langua y usarla en todos los ámbitos y tal. En general hacéis mucho activismo en pro del gallego. ¿Cómo valoráis la situación actual del gallego y los problemas que afrinta sobre todo comparado con otras lenguas cooficiales como son el catalán?.

Hugo – Si si, yo me reafirmo, soy neofalante desde los 16 años. Antes hablaba con todo el mundo en castellano con excepción de mi abuela y mi madre. Y llegó un día que decidí empezar a hablar en gallego. De hecho antes rapeaba en castellano y tenía otro AKA que era Boss. Hugo Boss (Risas). Algún temita en castellano aún queda por Youtube.

La situación del gallego, la vemos complicada, porque por mucho que se haga y por toda la fuerza que se haga en proyectos y pequeñas agrupaciones o asociaciones ... es un tema político. Cuando desde la Xunta se llevan haciendo políticas en contra del gallego años, cuando existe un medio televisivo y de prensa en gallego y cien en castellano, a nivel musical un proyecto en gallego y cien en castellano ... Si desde las instancias y instituciones que son las que tienen que promover el gallego, se va en contra de el y se promueve el castellano ... y periódicos como La Voz de Galicia que solo publica en gallego el Día das Letras Galegas, que le ponen la portada en gallego ... Pues entonces es muy complicado luchar contra todo eso.

Por tanto, consideramos que es una situación complicada. Y sobre todo también que se pasa entre generaciones, porque si vemos que hay parte de las nuevas generaciones implicadas con la lengua, pero si al final la generación de nuestros tíos hablaba gallego y la nuestra comenzó a ser educada en la escuela y eso se pierde ... Porque eso es así, tu educas a tu hijo en gallego en casa y luego va a la escuela y acaba hablando en castellano.

Alex – Ya pasaba en nuestra generación, pero ahora aún más.

Hugo – Ahora en la escuela solamente se enseña gallego en gallego. Puedes dar las mismas asignaturas en gallego que en inglés en Galicia tío ... Entonces claro, si estás normalizando eso y no protegiendo la lengua pues la situación claro, es muy complicada.

Alex – Falta apoyo institucional sobre todo. Y luego que todo está en castellano, especialmente para la gente joven, Netflix, HBO, en la tele todo, en la música todo ... Si en la educación también, y no se promueve ninguna estratagema de inmersión lingüistica ... En Cataluña por ejemplo, creo que si que hay más conciencia, y más apoyo institucional.

P – Claro, y que aquí queda reducido al final a una responsabilidad familiar y no institucional.

Hugo – Si, al final la lengua queda reducida al folclore.

Alex – A lo privado, como en el franquismo, en casa hablas en gallego pero en lo demás hablas en castellano.

P - ¿Pensáis que pervive la concepción esta de que el gallego es para catetos, para parvos?.

Hugo – Un poco si, no tanto como antes, porque si que al final ves proyectos que modernizan la lengua y la llevan al siglo en el que estamos. Y creo que cada vez se intenta extirpar más ese auto odio que llevamos los gallegos autoimpuesto ... Pero si que sigue presente, obviamente, porque son muchos años de asimilación y de españoización políticas contra el gallego.

P – ¿Y consideráis que el tema de la emigración juvenil tmabién es un lastre para la lengua? En mi experiencia al final hay bastante gente de nuestra edad que se esfuerza en hablar en gallego al llegar a los veintipocos, pero luego se va fuera.

Alex – La gente que se queda aquí en general habla castellano casi toda también ... A lo mejor alguien marcha y está ahí con el rollo de “ay miña terra” pero no se ... No sé hasta que punto puede afectar.

Hugo – Hombre pero algo si que puede afectar.

Alex – No sé la verdad, no tengo una opinión formada sobre el tema.

P – Además me parece muy interesante que aparte de hacer este alegato por la lengua en general, incluis una rerpesentación dialectal. Porque por ejemplo rapeáis con gheada. Que eso tampoco es tan común, normalmente la música suele ser mucho más gallego-normativa. ¿Qué opinión teneis sobre el gallego normativo y de corrientes que están cogiendo fuerza como puede ser el gallego internacional, reintegrado o lusista?.

Hugo – Yo a respecto de esto ... Lo primero la gheada y el seseo me parece una riqueza de la ostia que tiene la lengua y que debería normalizarse. De hecho yo la fuerzo en los temas porque no tengo gheada propiamente. Y si que creo que, primeramente, el único gallego mal hablado es el que no se habla. No soy nada purista de la lengua porque lo que hace eso es echar para atrás a la gente. Bastantes problemas tienes hoy en día para hablar gallego como para por encima ponerte exquisito con la peña. “No es que este pronombre no tal ... colócalo bien”.

Alex – Hay que buscar la corrección pero no ser un puto sibarita.

Hugo – Claro. Y respecto al gallego internacional son “el cuñao que sabes que tiene razón” (Risas) pero que ahora no toca. Me explico. Es cierto que historicamente el gallego viene de la rama del gallego-portugués y que el gallego que conocemos hoy es el gallego castellanizado. Por los procesos que vivimos históricos y políticos y por el decreto de Filgueira Valverde que fue aprobado después de la transición.

Se eliminó esa rama del portugués, y no se explota para nada. Ni el propio portugués, que al final están aquí al lado y en el instituto ni se estudia. Si que ciertamente en lo histórico tienen razón, y es también interesante. Este timpo de gallego al final lo hablan en todo el mundo X millones de personas en países como Brasil, Angola, Portugal ... si que es interesante. Pero para mi está tan complicado a día de hoy el tema del gallego para que la gente lo hable y para que la gente lo mueva ...

Alex -  Si la gente no se mete a hablar el gallego que conoce de casa, del instituto, cuanto menos se va a meter a hablar ese “invento” como dice mucha gente.

Hugo – Claro, si la gente no se pone a hablar en el gallego que hablamos coloquialmente, como para convencer a alguien que habla castellano de que hable con cedilla portuguesa. Yo respeto cien por cien ese discurso, eh. Pero creo que no suma para la lengua ahora mismo.

Alex – Lo respetamos cien por cien y hasta me parece bien la gente que se esfuerza, pero es complicado.

Hugo – Y exigir de más. Y porque además queramos o no, la lengua cambió ... Hay que aceptarlo, quiero decir, si es una derrota ... ¿Que el gallego es menos puro? A ver no. A mi no me gustan los discursos de pureza, hay que aceptar que la lengua cambió.

Alex – Tampoco se va a poner la gente en Zamora a escribir en castellano antiguo (Risas).

Hugo – Claro, ¿Que la lengua está más castellanizada?. Si pero es lo que hay amigo. Esa batalla se perdió.

Alex – A ver si que igual reclamaría que la RAG tirase más hacia el lusismo, y que se incluyan temas como el -nh- en vez del -ñ-, o cierto léxico del portugués que se usa como “cartaz”. Cosas así. No ser tan drásticos con la norma escrita. Pero a ver, es un debate ... quiero decir, nosotros tampoco somos unos expertos, no somos filólogos.

Hugo – Bueno pero yo si que pienso que historicamente ese discurso tiene lógica. Lo del gallego internacioal y lo de los origenes del gallego. Pero a la hora de sumar gente no lo veo útil.

P – Si que hay un discurso muy diferente de lo que es el gallego académico y el gallego común, de la gente de a pié. Cosa que la gente de fuera hasta le choca. Y de hecho, dices que no sois expertos en el tema pero también la lengua es verdad que la hace la gente que la habla.

Alex – Si, pero también es cierto que tiene que haber una cierta corrección. No digo que tengamos que hacerle caso a la RAG, pero si dejas que todo valga y el castellano es tan importante, al final acabarás hablando cada vez más castrapo (gallego castellanizado).

Hugo – Y la RAG al final es una pandilla de pirolos que no aportan mucho a la lengua, quitando que hicieron una normativa. Es gente que hace el Día de las Letras Gallegas, y que tienen sus asientos de la RAG, filólogos, lingüistas y muy amigos de los que hacen las políticas en contra del gallego. Pero al final no aportan nada. Ese debate que decías tu del gallego académico de “esto no es suficientemente gallego” ... tío habla gallego y ya está, ya intentaremos cuidar las cosas poco a poco, pero al final también estamos muy influenciados por el castellano.

P – Pero también el castellano por ejemplo tiene anglicismos como fútbol.

Alex – Hombre, es que la RAE también es una puta mierda (Risas).

Hugo – La búsqueda de pureza o de lo perfecto no vale de nada ... ellos tienen que hacer cosas por la lengua, y que no rallen (Risas).

P – En los últimos años además de vosotros aparecieron otros grupos como Ezetaerre, Boyanka Kostova, Os Verto, Tanxugueiras ... gente joven y que hace música solo en gallego. Que están relacionados con música, a mi no me gusta decir más moderna, pero si cara hacia la juventud. Ante esta ... no sé si estaríais de acuerdo en llamarle “explosión” ¿Cómo valoráis el futuro de la música en gallego en este aspecto de la música orientada hacia la gente joven?.

Hugo – Pues lo valoramos muy positivamente. Aparte porque luego la realidad es tozuda y te da de bruces. Yo di obradoiros en Valadares, que obviamente de un caso concreto no puedes extrapolar, pero bueno ... Tenía 30 niños y no había ningún galegofalante. Entonces cuando nacen proyectos como este, y ya de antes como Rebeliom o DiosKeTeCrew, pero que ahora se están renovando y a los niños y a la juventud sobre todo en la etapa del instituto, les genera el pensamiento de ... joder, con el gallego se puede hacer cosas modernas. Y está vivo, no es solo ese folclore que nos venden desde ciertos sitios. Vemos que aporta mucho y tiene un gran valor normalizador.

Alex – A partir de eso se pueden hacer cosas de cualquier tipo en gallego, no tiene que llevar gaitas y no tiene que ser político ni nada. Hay grupos haciendo pop, trap o cualquier otro estilo en gallego y tienen éxito ... Eso puede hacer que la gente piense “pues vamos a pasarnos al gallego a ver que carallo pasa”, aunque sea por puro interés de grupo. “Mira esta peña lleva 4 días y arrasa y nosotros nos estamos comiendo los mocos”. Y aún que sea solo por eso, pueden aparecer nuevos gupos. Es mejor para todos.

Hugo – Y con esa música se crean referentes tanto políticos, como musicales, de cine, de lo que sea. Y si toda esa juventud, ve referentes de peña que hace cosas en gallego pues es un puntazo.

P – Si, de hecho hace poco a nivel audiovisual, Netflix sacó O sabor das margaridad. Cien por ciento en gallego y sin ningún tipo de esteereotipo. Estas cosas contribuyen mucho.

Al hilo de esto, nos gustaría que recomendaseis a los lectores de esta entrevista, artistas galegofalantes. Artistas que os gustan y puedan ser un descubrimiento para ellos. No tiene porque ser de rap.

Hugo – A ver ... Malandrómeda mola muchísimo ... Rebeliom do Inframundo, aunque quizás ya son más conocidos, no tanto como las Tanxugueiras ahora mismo, pero llevan muchos años. AltoAsalto también mola la hostia a nivel de rap. Hay bastante peña muy interesante haciendo música en gallego, la verdad es que ahora mismo no se me vienen nombres a la cabeza pero ... hay mucha gente.

Alex – O Pirata, que tenemos un tema con el, hace cosas de rap, de trap. Yo descubrí hace poco un chaval que flipé, pero que es muy poco conocido, tiene una maqueta que se llama Bandallus Aquaticus, un rollo muy Dano o algo así ... con muchas instrumentales que no rompen y así, estilo Ghostspell incluso. Seguro que hay mucha gente desconocida haciendo cosas muy guapas en gallego.

Hugo – Seguro que se nos queda algún nombre por ahí atrás pero la verdad que ahora mismo justo no estoy escuchando mucha música en gallego. Y la que escucho ya es más conocida.

P – Son nombres que la verdad pienso que no tienen la repercusión que deberían tener.

Un tema que teníamos que tocar aunque aburra, es el del COVID y la música. Sabemos que os pilló con Eterno Combate recién estrenado, y queríamos saber como os afectó y como superasteis la pandemia como grupo.

Hugo – Sobre todo en los inicios fue muy bloqueo mental ... A ver lo fue para toda la sociedad en realidad, pero para nosotros que teníamos planteado sacar el disco fue más aún, con todo el curro, la pasta, el tiempo invertidos aquí. Ahora de repente bum, se caen las presentaciones, los conciertos, no vamos a poder presentarlo de la forma que queremos ... la primera semana fue un poco de aceptación. Y con el tiempo se aceptó ...

A mi personalmente a nivel creativo me sirvió para frenarme un poco y componer la hostia ... pero como grupo obviamente pasa factura, dejas de hacer directos y de tener esa actividad. Y al final cuanto más escribas y crees conjuntamente mejor. Dejé de estar más tiempo con Alex, entonces como que se enfrió un poco la cosa creativamente como grupo. Nos quedamos algo paradiños la verdad. Pero poco a poco, ahora que parece que la cosa tira para arriba vamos retomando. Hicimos algunas cositas, algunos conciertos, algunos temas, tenemos más proyectos en la cabeza ...

Alex – A nosotros nos quedó la surte de que teníamos todo el disco listo, no nos pilló con un tema a medio grabar. Justo acabamos el último clip, el de Eterno Combate, dos días antes de que nos encerraran. Pues claro, se cancelaron todos los conciertos pero bueno ... del todo mal no vino. A ver ahora igual se está pasando un poco. Pero ese parón no nos vino del todo mal, nos dió perspectivas. Nosotros arrancamos el grupo y llevamos tres años, y a lo mejor nunca tuvimos tiempo de pararnos y decir, hostia queremos ir por aquí, por allá ... Igual en ese aspecto nos vino bien.

Y en el aspecto de producir, yo mejoré bastante ... pero en el aspecto letrístico si que me atasque bastante, llevo un año que casi no escribo nada. Pero ahora si que tengo ganas ya. Con la expectativa de los conciertos tembién te motivas más a la hora de decir vamos a hacer un disco. Mal obviamente, porque estos dos años mal. Pero como en todos los demás aspectos de la vida, estudios, etc ... Pero bueno ...Al final nunca se sabe, iguaal si nos llegamos a parar por la pandemia no tendríamos pensado en esto o aquello, a lo mejor con perspectiva lo veremos distinto. Lo llevamos bien, Fue malo pero no sé si tuvo parte buena.

P  - También nos interesa vuestra perspectiva ahora, un año y medio después. Creeis que hay una recuperación, especialmente en estos dos últimos meses si creeis que el daño no es recuperable.

Hugo – Es heavy, es muy heavy.

Alex – A nivel de salas, no se si quedará alguna ...

Hugo – Es que el tema de la música es que fue lo primero en parar y lo último en volver, con cierta normalidad, porque ni normalidad hai con el tema de,de las sillas y tal.

Alex – Con poca gente, nos dicen que ahora si, de allí a cuatro días hay un brote al lado y dicen que no, si suben los casos ya se suspende ...

Hugo – Ahora parece que comienza a no cancelarse las cosas. Entonces claro es un daño muy importante de casi dos años. Va a ser un daño para salas, locales y incluso grupos, irrecuperable. Esperemos que sea lo menor posible y que la peña vuelva con ganas de hacer cosas. Lo bueno es que después de todo esto cuando se pueda hacer algo normal, la gente va a tener muchísimas ganas.

Alex – Va a haber festis por todos lados, la gente ca a estar como loca. La gente que tenga algo de pasta parada y quiera invertir seguro que monta cosas, un festi, una sala.

Hugo – Si hay que buscarle la parte positiva. Va a haber un pogo en cada tema (Risas).

P – Bueno para ir acabando, ¿Qué planes de futuro tenéis? Lleváis varios singles en los últimos meses ¿Qué podemos esperar de SonDaRúa en el futuro próximo?.

Hugo – Nos tenemos que juntar para crear y ver que proyecto queremos hacer. A lo mejor algún EP, o un disco ... depende de lo que vaya saliendo. Si salen más temas igual un disco, o si no igual seguimos con los singles.

Yo ahora tengo en la cabeza un proyecto de sacarme un EP de seis temas, de tanto que le di a la cabeza en el confinamiento. De cosas mías, con instrumentales de Alex, Petrowski y de That Bass (nuestro DJ). Se va a llamar 1991. Una vez acabe de grabar eso, nos juntaremos los dos en casa de Alex, cogeremos un montón de beats y iremos descaratando y comenzando a crear. A crear los dos. Poruqe si que la verdad nos quedamos un poco parados como grupo en este tiempo.

P – Bueno, si el parón os afectó a la compenetración como grupo, en los últimos singles no se notó.

Hugo – (Risas) Gracias. Si pero si que tengo ganas de lanzar esto para cerrar ese proyecto y juntarnos a retomar la dinámica más de grupo.

Alex – Somos bastante lentos también, comenzamos con beats y vamos lentos.

Hugo – También porque lo planteamos de una forma más seria, si hacemos un vídeo lo hacemos bien, si hay que grabar que tenga buena calidad. Entonces si ... de prespectiva de futuro SonDaRúa va a seguir ahí, funcionando a tope.

P – Para acabar, por si se nos quedó algo fuera de la entrevista, nos gusta dejar un espacio en el que los artistas podáis comunicar cualquier tipo de mensaje o idea que queráis a nuestros lectores. Micro abierto.

Alex – Bueno, yo no aportaría nada a mayores del otro mundo ... Pero como el público supongo que será mayoritariamente de fuera de Galicia, pues que se animen a darle una oportunidad al rap en gallego, que igual se enganchan y varían. Que escuchar siempre música en castellano o en inglés está guay, pero igual se sorprenden y dicen: Pues mira este grupo catalán o este grupo gallego mola. Que se animen. Lo nuestro o lo de otros.

Hugo – Y que apoyen proyctos que tienen cerca, a sus colegas ...

Alex – Support your local rapper (Risas).

Hugo – Si, al colega y no a ese que no va a conocer en la vida.

Alex – Si y que le importas una mierda mientras que tu colega igual rapea que flipas, pues vete al concierto y paga cinco pavos por el disco.

Hugo – Y aunque no rapee que flipas, es tu colega, comprale el disco y merchan y apoyále. Y que apoyen proyectos también como el vuestro. Gracias por el interés, por vernir hasta aquí y la verdad que de puta madre, mazo distendido el rollo, gracias por apoyar proyectos de peña como nosotros. Y para adelante siempre.

P – Muchisimas gracias a vosotros de verdad.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

VERSIÓN EN GALEGO

SonDaRúa (@sondarua) é un dos conxuntos de rap en galego que máis están a romper o panorama da música galega. Con un estilo flexible, que mestura o rap con outros xéneros como o Ska ou o Reggae, xeran unha música con moita enerxía e un claro toque a Galicia. Falamos con HugoGZ (@hugo_guezeta) e Alex Arnoso (@alexarnosogz), membros de SonDaRúa.

P – Como grupo, interésanos coñecer un pouco como é o voso proceso creativo. ¿Como plantexades a creación dun tema?.

Alex – Pois depende, normalmente fago eu os beats pero non sempre. Moitas veces fago un beat e pásollo a Hugo, normalmente soe ter el a dianteira nas letras ou as veces sáenos unha temática, ou dicimos “ostia, mira que beat teño” e partimos de aí, ou antes dicimos pois temos tal e tal tema sobre o que falar.

Ás veces tamén buscamos beats, depende un pouco da canción. Ás veces queremos un tema moi, moi definido e xa dicimos “¿que tal se facemos un tema sobre isto?”.

Hugo – Claro, depende do proceso creativo do momento, se é gravar un tema, ou se estamos motivados e sabemos que imos facer varios temas. Ou se estamos a plantexarnos un disco. E normalmente é iso, el soe tomar a iniciativa a hora da instrumental... Bueno a iniciativa non, que eu non produzo directamente (Risas) pero bueno, tamén lle compramos música a outra peña.

Entón, depende do proceso creativo, pero polo xeral soe ser máis así, eu levo a iniciativa a hora da letra e el a hora da instrumental e logo empastamos iso entre os dous.

Alex – Si, depende da canción

P – Si, fixámonos en que moitas producións corren a cargo de Alex, pero que tamén usades moitas producións doutros autores, por iso nos interesaba saber que proceso seguíades nas dúas vertentes.

Alex – Pois si, normalmente iso, ó mellor para un tema concreto contactamos con alguén porque pensamos, “este estilo concreto non o sei facer”. Eu sei que hai peña moito mellor ca min, por iso recurrimos moito a outra xente. Por exemplo Peter Petrowski de Ezetaerre, recurrimos moito a el porque nos gusta moito o que fai e a veces quedamos con el, ensínanos beats e collémoslle o que máis nos gusta. E comigo é parecido, eu produzo e pásollo a el, ou dime el ¿que tes aí? Ou se nos poñemos a gravar un disco pois  a ver...

Hugo – Si, a de Eterno Combate por exemplo, que queríamos facer un reggae, un tema reggae máis puro.

Alex – E quedamos cun tío que é un puto crack que se dedica case en exclusiva a facer reggae, entón pois claro... eu podo facer unha base de reggae pero vai ser unha puta merda en comparación (Risas). Depende bastante.

P – Limos tamén nunha entrevista que concedíchesdes ao diario Nós, que para Hardcore Puro escolléchedes unha base con moito máis boom bap porque queriades voltar a un son máis orixinal do rap. Noutros temas como comentáchedes, tedes derivado a sons máis reggae, ska, ou incluso con riffs de rock. ¿O son dos temas é sempre premeditado ou chegades dunha maneira natural a ese tipo de sons?

Hugo – Ó final é un pouco polo que escoitamos. Como escoitamos un pouco de todo, apetécenos tamén facer un pouco de todo, e a min persoalmente de cara ao directo gústame que sexamos dinámicos, que cada tema sexa diferente ao anterior. Realmente a definición de SonDaRúa seria esa, que cada tema sexa diferente ao anterior. E no disco non tiñamos temas tan clásicos, entón dixemos hai que facer un máis clásico agora.

P – Si de feito tirades sobre todo moito cara o reggae, porque Alex nas súas partes tira moito a unha entoación semellante.

Alex – Si, eu canto bastante rollo reggae, pero as veces o que che sae a hora de escribir ou de compoñer non esta sempre relacionado co que escoitas. Eu non escoito moito reggae. Tiven épocas que si, por exemplo Morodo escoiteino moito e notase a influencia, e mólame o reggae e tal pero eu o que escoito máis con diferencia e rap.

E as veces iso, levamos un tempo que escoitamos moito rap clásico, e era como joder a verdade a xente que nos escoita debe pensar que nin nos mola este rollo. Non sei, era como que tiña moitas ganas de sacar algo máis de ese pau, con son noventeiro, menos melódico, estribillos sen melodía, rapeados, con scratches. Esa estética mais rapeira e tal. Tiña ganas.

Máis quitando outros rollos, que ao mellor hai peña que non nos coñece e pensa... Bueno non sei, en realidade dáme igual o que pense a xente (Risas). A min apetecíame sacar algo máis por ese camiño e xa está (Risas).

P – (Risas) Pero iso esta xenial porque a variedade musical que presentades é moi interesante sobre todo choca porque outros artistas con máis traxectoria que poderían tentar experimentar mais non presentan tanta variedade.

Hugo – Si, normalmente os grupos soen estar máis encasillados, aínda que fagan un pouco de todo, nun estilo mais marcado e algunha cousiña que se sae de vez en cando. Nós é como que non queremos encasillarnos en ningún estilo.

Alex – Si, o noso estilo está marcado en canto as temáticas, que somos bastante de temática política ...

Hugo – Eu prefiro dicir combativa, que se non todo é política (Risas)

Alex – A min gústame máis política (Risas)

Hugo – Entón iso, intentamos non encasillarnos e mira o que nos apeteza cada día.

P – A verdade é que hai veces en que incluso parece que non é o mesmo grupo.

Alex – Si sobre todo polas voces, eu claro rajando ou non rajando cambio moito (Risas)

P – Claro se comparamos Hardcore Puro e logo Salsa Galaica, ostia.

Hugo – Si claro o ton e todo, parece outra voz.

Alex – Si, ou cantar de Gaia que é así máis balada.

P – Si, exacto, ou o tema con Skandalo GZ, que ao final o ter unha banda detrás xa e outra historia totalmente.

Alex – Exacto. Aínda que o de facer de todo ten un contra, que é que non todo se nos vai a dar ben tampouco, obviamente, pero bueno. Pero aí está, molanos variar e xa está.

P – De feito, antes que falabas de berro colectivo, no que metedes un loop de gaita...

Hugo – Si, é de Petrowski

P- Correcto, tamén nalgúns outros temas tirades por este tipo de elementos musicais moi do país, da música tradicional galega, a min persoalmente gústame moito porque xera unha diferencia con artistas doutras zonas que teñen unha bagaxe cultural diferente, como podería ser en Cataluña. ¿Vós chegariades a considerar que falamos dun novo estilo dentro do rap que sexa algo endémico de aquí? E gustaríame saber se musicalmente pretendedes seguir desenvolvendo esa liña, que podería ser moi interesante.

Hugo – Bueno, eu creo que vai a nivel de produción máis que a que nos o busquemos. Cada vez máis a xente de aquí esta a incorporar máis este tipo de sons nas instrumentais. Pedro cando produce para Ezetaerre, Baiuca, cando lle mete tal, as Tanxus... entón claro é algo moi propio de aquí que agora estase a modernizar e incorporarse a sons máis urbanos digamos, máis electrónico mais tal, e como meténdolle esa raíz ¿non? Que é propia nosa e máis que que nos busquemos ese son, que si que mola, é como que entre tanto a xente que nos produce como nós mesmos, estase a normalizar introducir esa gaita, esa zanfona, ese acordeón así por detrás.

P – Que sexa un pouco natural.

Hugo – Si, exacto que sexa un pouco natural. Entón si que me parece a ostia de interesante porque ao final e como que a un galego sempre lle...¿sabes? Ou un asturiano, escoita unha gaita e sempre lle peta máis aí e lévalle máis a súa infancia e tal. E si que é unha vía que nos gustaría seguir explotando porque está moi guai, e é como que ao final a xente que nos escoita, que é maioritariamente de aquí, tíralle a terra.

Alex – A ver nos por agora pouco temos tirado por aí. No tema con Ezetaerre, un tema de Hugo con Darío, e algún remix que fixo Petrowski. Algunhas cousas, porque é inevitable ao final somos galegos e sempre esta aí. “Vou samplear unha gaita, vou samplear tal”... Pois sempre hai, pero non temos tirado moito por aí. Quizais Ezetaerre máis.

Pero bueno, pregúntastesnos se temos pensado tirar cara aí... pois tirar como que o noso estilo sexa ese marcado non, pero algún tema máis así si. Co roio de que a nós nos gusta facer bastante variedade pois seguramente si, no próximo disco ou o que sexa, haberá algún tema con esas influencias.

P – Vale, agora mesmo no panorama da música urbana a mecánica predominante é que a xente tende a facer hits e moita colaboración. É case mandatorio. Ao final a xente tira por aí por que tamén pídello o público. Vós sen embargo, tendes colaboracións pero coido que tampouco é moi característico na vosa produción. Hainas, e hai diversidade, pero tampouco é este patrón que estilase agora de sacar moitas. Interésanos saber se isto debese en parte ao contido das vosas letras, combativo ou político, como queirades dicir (Risas) que enmarca moito a vosa temática. Tamén interésanos saber como as seleccionades, xa que a maioría son galegofalantes e gustaríanos saber se seleccionádeas por iso, ou por simple proximidade.

Hugo – A ver eu no tema das colabos xa persoalmente e ata cando a xente fala con nós para colabos e tal, son como a ver... non moi pechado, pero moi... vella escola bastante. Eu teño que coñecer a esa persoa aínda que sexa minimamente ou polo menos ter un trato mínimo aínda que sexa por redes para facer a colabo. Non son tan de “buah, pois este pavo me mola voulle tirar aí”...

Alex – E que che guste un mínimo. Porque hai xente que fai colabos por facer.

Hugo – Claro. Entón é iso, tanto a xente que nos propón a nós, como ço propoñer nós, é como que ao final acaba sendo xente galegofalante porque é xente coa que falamos e temos contacto. Nós o final non saimos moito, inda que levemos case cinco anos, e xusto cando comezaramos a saír viu o COVID e claro...(Risas)

Alex – Si, tocabamos en Oporto a semana anterior e tocábamos en Ponferrada xusto a semana seguinte creo (Risas)

Hugo – E entón pois é como que iso, eu a parte de ter un trato mínimo con esa persoa coa que vou colaborar, preciso que me mole o que fai. Xa iso reduce moito, e xa ao saír pouquiño sempre nos xuntamos con peña de aquí e é coa que acabamos colaborando.

Pero a idea co tempo e colaborar coa peña coa que esteamos cómodos. Porque o proceso creativo non pode ser forzado: eu fago un cacho, ti outro, non te coñezo de nada... pra min vai ser forzado, vai soar forzado xa no propio tema. É iso un pouquiño, que sexa natural e iso. Pero non nos pechamos a facer colabos con ninguén en ningunha lingua nin nada, quero dicir, mentres nos mole o que fai pois padiante sempre..

P – Coido que isto é interesante tamén porque ao final xente como vos representa un pouco a musica nunha das linguas cooficiais. ¿Plantexádesvos especificamente facer temas con artistas cataláns ou vascos, na que poida haber unha confluencia das formas de ver a situación destas distintas linguas?

Hugo – Si, iso estaría guai.

Alex – Si, iso é algo que é bastante probable que pase. Tiñamos aí apalabrada unha colabo cuns portugueses que ao final quedou un pouco no aire. Eu espero que por exemplo colaboremos con xente de Cataluña, agora cando comecemos a saír un pouco da pandemia e tal. Supoño que iso ira un pouco dependendo de conforme vaias tocando alí, coñezas un grupo que che guste... agora mesmo seria un pouco de: fálanos un tío catalán que non coñecemos...igual acabamos facendo unha colabo pero non sairía moi natural. Iso ten que ser algo máis entre bambolinas.

P – E que sexa algo máis natural.

Alex – Si, que xurda un pouco máis, porque o que dicías ti antes: están moi de moda as colabos pero entre xente pegada, por interese. Que non é nada malo, eh.

Hugo – Claro moitos coñécense e tal.

Alex – Si, pero moito e tamén de: va non te coñezo moito pero ti tes moitas visitas, eu tamén, facemos un cacho cada un tal, o tema peta e promocionámonos os dous.

P – Típicas colabos polo hype.

Alex – Si, nos non temos feito moito iso. Tampouco nos cadrou, o mellor se nos tira un tío de la hostia pois veña padiante (Risas).

Hugo – Claro, ou peña que persoalmente flípanos. A min tírame o Erick Hervé, e vamos... non rapeo en castelán pero case.

P – Íache dicir eu, se cho pide Kase.O rápeas en castelán (Risas).

Seguindo coas vosas temáticas, hai un contido político que é inherente a tódalas vosas cancións. E máis, tendes participado en política ultimamente. ¿Creedes que falta compromiso político nos artistas actualmente?

Hugo – Si, rotundamente. E non só compromiso político, senón mollarse. Bueno, primeiro, coido que falta compromiso porque non hai conciencia política.

Alex – E non só nos artistas, falta en xeral en todo o mundo. Os artistas son persoas as que lles podes pedir un pouco máis porque teñen algo máis de difusión, pero ao final falta compromiso político en tódolos campos.

P – Pero ao final un artista si que ten unha ferramenta moito máis fácil...

Alex – Si, é o que che digo, pódeselle pedir algo máis, pero que bueno... ao final está na sociedade na que está tamén.

P – Si por suposto.

Hugo – Si, obviamente eu coido que falta, falta moito e falta que a peña sexa consciente de cousas que están a pasar e que viven. E que a peña non sei tío... igual que a sociedade está medio durmida as veces os artistas igual. Para nós e básico, e un pilar básico. Tamén bueno, estamos moi concienciados politicamente dende mozos, dende a adolescencia e iso nótase nas letras. Obviamente non queremos que existan cen SonDaRúa, pero si que joder, movidas como as que pasaron de Hasel ou de Valtonyc, movidas que foron moi heavys e que afectaron directamente a rapeiros... xa non a dereitos fundamentais que teñas ti no teu curro, senón a peña do gremio directamente... onde quedou ese rollo do compañeirismo e todo iso? onde foi?

Alex – Bueno, si que se está a ver xente que non é nada do rollo político e que si que se posicionou en plan: “joder, esto es una puta verguenza”. E despois peña que o mellor esperabas máis dela e quedáronse aí un pouco máis... fora.

P – Bueno de feito hai unha listaxe de firmas de rapeiros españois en xeral...

Alex – Si, nos estamos aí.

P – Si mira agora que o dis, pode ser que me sona. Que son en xeral artistas e xente coñecida, aparecen Facu, Bardem, Serrat... e logo Ayax, Kase.O e tal. E si que había xente como que sorprendíache.  Como había xente que sorprendíache que non estivese.

Hugo – Entón si, polo xeral como si que creemos que falta concienciación a tódolos niveis. E mollarse. Xa non so politicamente. Por iso a min gústame máis o de combativo, pero sen fallo. Entendo realmente ao que te refires. Entón si que falta tío, que a peña se molle, que non nos calemos tío... que vai diso, o rap naceu así, o rap non é calarse.

Alex – Claro non fai falta que digas “vota a non sei quen”, pero que defendas o barrio que defendas...

Hugo  - Non pero eu non me refíro a temas de militancia nin política de partido nin nada, senón a temas de desobediencia que é como naceu. Son as raíces do propio rap. Se ti ves algo inxusto non digo que vaias a dar un mitin nos teus concertos tódolos días... pero tes que mollarte.

P – E dentro de defender a vosa postura, ¿como é defender o nacionalismo galego dentro deste panorama político?.

Hugo – A ver... no ámbito da musica galega está bastante normalizado. Porque ao final hai bastantes grupos que fan musica en galego e están máis concienciados de cara ao tema do nacionalismo, do soberanismo, do galeguismo... De cara a outra peña a verdade e que eu flipo, porque a peña o comprende e normaliza bastante máis do que parece ¿Sabes?. Teñen a súa forma de pensar, e ao mellor non concordan con que sexas máis ou menos indepes... Que son matices de cada persoa. Pero si que non lle sorprende a peña que non é de aquí que fagamos musica en galego nin que defendamos certas cousas.

Entón eu creo que estáa bastante normalizado, pero si que nos pecha moitas portas... á hora de tocar nalgúns sitios pois nos sabemos que non vamos a tocar nunca. Quero dicir, nos levamos cinco anos e nunca nos chamaron da TVG, nin para unha entrevista. E non é porque sexamos aquí Carlos Nuñez, pero quintuplicamos en visitas a algúns pringados que aparecen alí... Pringados entre comillado, con todo o respecto, que están alí tocando porque teñen os seus dous amigos e tal, e por que non se mollan en certas cousas, ¿non?. Nós sabemos o que hai, aspiramos a un máximo, a abranguer o que se poida porque sabemos que hai sitios onde non vamos a tocar. Porque vivimos onde vivimos.

Alex – Pero tamén hai outros sitios onde tocas precisamente polo discurso que ao final...péchaste portas pero tamén abres.

Hugo – Si claro, eu non o dicía como algo de victimismo, eh. Digo que ao ter este tipo de discurso na musica en galego sabemos que hai sitios onde non vamos tocar nunca, pero é o que hai. E bueno, as veces pégaste sorpresas. Que vas a sitios que dis non contábamos con que nos chamaran e ao final chamaron.

P – Seguindo un pouco co tema político, outro dos mensaxes (ademais do nacionalismo) que se reitera tamén nas vosas letras é o mensaxe antifascista. O tema con Skandalo GZ é unha boa mostra. ¿Como vedes o ascenso da estrema dereita en Europa, e máis concretamente en España?

Hugo – Pois como algo que hai que combater sempre. Bueno, e que xa esta zona (Ponteareas) sempre tivo moita historia antifascista, sempre houbo aquí antifas e estivo moi marcado ese roio.

Alex – Porque tamén houbo caciques durante moito tempo.

Hugo – Claro e houbo unha prisión. De feito había aquí unha estatua de Franco, que foi a penúltima que se tirou en Galicia.

Alex – Si no 2003 ou así, ¿non? Estaba aquí na praza maior fai nada.

Hugo – Entón pois claro vémolo como algo totalmente negativo, e que hai que estar aí para combatelo, para que cousas que antes non se debatían, como os dereitos das mulleres, o tema dos MENAS... temas nos que está introducindo a extrema dereita discursos de odio, racistas, xenófobos e homófobos. Discursos que se están normalizando e que xa se debaten ¿non?.  Dereitos que xa se conquistaran na sociedade e agora hoxe en día parece que son ata debatibles, porque a esta peña dáselle cancha. E non todo é debatible. Non toda idea e respectable nin lícita. Porque se ti es racista e homófobo ou fascista non estás a ter ideas respectables. Entón aí hai que estar enfronte. Tanto a xente da que nos rodeamos pola nosa militancia política, ou pola nosa musica e antifa... pois antifas somos. E aínda fai pouco estivo Vox aquí e aí estivemos.  

P – Si que é certo que falando de Vox, Galicia é como un pequeno reduto na península dese auxe que ten este partido.

Alex – Si, pero porque aquí o PP fagocita todas as dereitas, tanto a moderada como a extrema, todo deus se sinte cómodo aí.

P – ¿Pero pensades que a falta de apoio a estrema dereita en Galicia é soamente polo tema de que o PP unifique tódolos frontes de dereitas?

Hugo – Non, eu creo que aquí o discurso da dereita non cala tanto con ese discurso de españolismo rancio.

Alex – Si, porque o PP marca este discurso de falso galeguismo, nas formas teñen este discurso co que van de “gallego guay, Galicia guay”.

P – Si de feito o PP asumiu durante moito tempo un papel dun certo nacionalismo, que todos sabemos que calou moito na sociedade galega, aínda que todos saibamos que é de fachada.

Alex – Si vendeuse o rollo das “patacas do país” e tal.

P – Correcto, o anuncio famoso do Gadis (Risas)

Alex – Si correcto, hai aí como unha certa conciencia de identidade. Que se ven un tío a venderme o discurso dos toros e tal, pois non acaba de entrar de todo.

Hugo – De feito no PP había unha rama galeguista, a rama de Cuiña, que era de postureo pero dentro do partido.. Digamos que con esta escena o discurso de Vox non ten representación un pouco por iso, ese discurso de españolismo rancio que funciona noutras zonas de puta madre. Pero aquí non porque temos outras casuísticas diferentes e outra socioloxía diferente. Pero bueno... non hai que darlles a mínima opción nin confiarse.

Alex – A tele ten moita influencia e véndeno moito, igual tardan máis pero pode cambiar a cousa.

P – Falando un pouco deses dereitos fundamentais que agora se están vendo en debate. Houbo recentemente ataques á liberdade de expresión como o caso de Hasel que foi ó máis sonado. Ou máis cerca o caso do colectivo da Insurgencia. Sentídesvos ou sentichedes cohibidos algunha vez á hora de escribir debido a elo?.

Hugo – Eu creo que máis que cohibidos, fréache máis a hora de ser máis explícitos na mensaxe.

Alex – Si, de dicir ”uf esto huele a Audiencia Nacional” (Risas).

Hugo – A ver tamén cos anos vai mudando a cousa, igual que como antes Shotta e Tote sacaban temas como Pijos Pajos moi explícitos... Cos anos iso tamén vai afectando a hora de que aínda que ti teñas x ideas, cambia a forma explícita en que as presentes. Pero si que obviamente, algo cohibe a hora de ser explícito pero bueno... intentamos que non, que non nos afecte.

Alex – Pero algo sempre inconscientemente queda, non vas soltar calquera cousa.

P -  Si, nosoutros temos un artigo de como un tema como o de Trae ese Ron de Kase.O olvidárase tanto, porque non é un tema que diga cousas tan diferentes as que podía ter dito Hasel.

Hugo  - E xa se te vas a La Polla Records e así... movidas que estaban normalizadas ou menos perseguidas nos inicios dos dous mil agora... entón iso, intentamos que non afecte.

P – ¿Fora da vosa experiencia persoal creedes que ao resto de artistas tamén aféctalles isto?

Hugo – Si claro, eu penso que si. Aínda que sexa iso, ser menos explícito a hora de dicir o que tes, ou x frases sobre o rei, algo sempre aféctate.

Alex – Despois sempre sacas algo, aínda que non estes a pensar todo o rato no tema e tal e dis joder, realmente... por exemplo o tema que temos Aceabé... non é moito más suave co de Ayax e Prok. Realmente se maña se lles da por denunciarnos pois metémonos nun lío.

Ou se maña hai unha regresión de dereitos, ou chega Vox a presidencia, estamos na dianísima... ou sexa temos un cartel na cara (Risas). Parece que non pero é un risco.

P – Si ademais moitas veces a estes artistas condenáronlles por chíos que escribiron fai tres ou catro anos, non cosas de fai dous días.

Hugo – Claro, a min tamén como collan o meu twitter me cagho en dios...(Risas). É un pouco tamén a onde chegues ti, igual nós non chegamos a ser un altofalante o suficientemente grande para que por aí se preocupen por nós.

Alex – Si aínda que bueno, hai moita cabeza de turco. Os de La Insurgencia non tiñan tantísima pegada.

Hugo – Pero eran moi explícitos tamén.

Alex – SI algún si, pero refírome... aí caeron todos... e eran doce. Ata o que gravaba as cancións ou os produtores foron acusados, que foi moi exaxerado.

P – Si bueno o caso de Hasel eu coido que está claro que é porque el conseguiu ser unha figura referente en x círculos, e foi unha forma de exemplificar ao resto.

Alex – Si, pero por exemplo Valtònyc cando comezaron estes rollos non o coñecía nin dios. El ao final fíxose famoso por isto precisamente, e tiña 18 anos. Non tiña repercusión ningunha, el mesmo dixo que cando chegaron para detelo sentíase ata orgulloso. Logo claro cagouse en cristo (Risas).

Hugo – Aí eu coido que xa estaban coa movida de Pablo Iglesias. Foi a raíz do de La Tuerca, xa estaba aí a Audiencia Nacional dicindo “¿Ei quen é Pablo Iglesias?” E viron por aí un tipo no canal e dixeron, veña a por este.

P – Bueno un pouco ao fío disto, non sei se coñecedes a polémica que houbo co artigo de Alberto Olmos no Confidencial...

Alex – Que falaba do rap dunha maneira bastante agresiva, moi faltoso.

P – Si era un artigo de opinión, no que falaba do rap en España e opinaba que o rap español orientábase cara artistas que triunfaban sen ningún tipo de mensaxe, que era unha fabrica de machirulos e millonarios. E que o rap con contido social non calaba na sociedade, non chegaba a ter éxito. Vos considerades que xa non a nivel dos músicos, se non que a nivel social non importa que a musica teña, xa non só unha mensaxe política, se non tamén social? Estariades dacordo con el?.

Hugo – A ver eu non lin o artigo, pero vin titulares da polémica e chéirame ao mítico cuñao.

Alex – Si, bastante pollavieja.

Hugo – Si de: “vou a opinar sobre esto que estiven a ver en Youtube coa miña superioridade moral de que eu si que escoito musica de verdade”.

P – Hai una frase no artigo que di: “El rap lleva 30 años dándole de comer a gente que podría estar robándole la casa”. Tamén: “ ...los raperos no son políticamente incorrectos, son de Aluche”.

Hugo – Ostias...

Alex – A ver o tipo se falase de certo rap americano aínda cho compro, pero aquí realmente... non sei, Ayax e Prok que son dos que máis éxito teñen agora, posiciónanse en certos temas por exemplo.

Hugo – E millonarios non son tampouco (Risas).

Alex – Se me falas dun C. Tangana que é dos que máis mensaxe baleiro ten, e podería entrar nese ámbito e tal... pero tampouco vai de ese rollo, mala calle, véndoche droga nin movidas así. Non cadra moito esa imaxe coa realidade.

Hugo – E bueno respecto a pregunta, non, si que creemos que ten cabida. O rap dende que naceu aquí tivo máis ou menos contido social, político... sempre tivo representacións. 995, Juaninacka, o Tote ten a hostia de referencias socio-políticas tamén...

Alex – De feito aquí ata que chegou o trap e toda esta revolución mainstream, e se comezou a facer rap máis baleiro... por dicilo de algunha maneira. Sen ter isto nada de malo, ten que haber de todo. Máis de discoteca e de festa. Antes aquí non vendía ese tipo de rap. O rap baseábase nas vivencias moito. Non está moi ao tanto do mondo do rap ese señor

P – Incluso estaba mal visto.

Alex – Si, había egotrip pero era en plan... non te flipes, o que o facía era un toyaco.

P – Interésanos tamén falar da convivencia que creades vos entre o Hip-Hop, que ven dun ambiente moi diferente da idiosincrasia galega e os matices culturais da mesma.

Son cousas totalmente diferentes ¿Como adaptades os elementos desta cultura a este ambiente social tan diferente?

Alex – Cada xénero nace nun sitio e ten unhas certas características nese sitio, ligadas ao lugar, obviamente. Pero todos a medida que vanse expandindo toman cousas doutros lados, en letras e en sonoridade.

Por exemplo, cumbia hai en tódolos países, pero ao chegar a Perú estaba moi de moda o rock psicodélico nos 70. Mesturouse a cumbia co rock, e naceu a cumbia psicodélica que é rollo cumbia con guitarras eléctricas e con efectos súper raros. Pois co rap é o mesmo, ao final nace nos barrios estadounidenses pero cando chega aquí non vai a ser o mesmo. En cada sitio terá a súa base pero adaptarase a cultura.

Hugo – Tamén depende do contexto, se é urbano ou rural. Aquí nas cidades ou pobos máis grandes como Ponteareas, que ao final ten 20 e algo mil habitantes, cambia moito o contexto urbano do rural. Pero incluso no contexto urbano hai moitos exemplos, de marcón ou non sei donde, rapeando con ese acento e ese rollo diferente. Que pra nós está mazo guai e creemos que ao final é iso: adaptar o xénero a unhas características e socioloxía propias, e incluso a unha forma de rimar propia. Aquí moita xente que rapea, antes ata regueifaba. Que é algo moi típico de aquí. Entón pois é como que isto nótase a hora de rapear e no flow, e faino máis interesante.

Alex – O mestizaxe enriquece sempre. Ao final na música todo é chegar a un sitio e mesturar coa música local, unha forma de pensar distinta, unha cultura distinta.... Incompatible non o miro, se fas un xénero non o tes porque facer como a xente co  inventou, aparte de que ti es unha persoa distinta, entón...

P – Aparte de que non estarías a aportar nada.

Alex – Non claro, serías unha copia, e das malas, porque os que o farían ben serían eles que son os que son de alí.

P – Si que é verdade que moita xente ten unha mentalidade moi puretista.

Alex – A ver, porque claro que sempre mola intentar facer o que fan os teus referentes e intentar sonar coma eles. Pero ao final ti naciches onde naciches, e non naciches no Bronx, por moito que os beats sonen parecidos non vas a ser eles.

P – A min paréceme súper representativa a referencia as regueifas, porque ao final aínda que as regueifas teñan diferencias e un contexto totalmente distinto, en esencia son unha batalla de gallos. E unha converxencia sociocultural flipante.

Hugo – Si, ten unha base de tradición oral que acaba confluíndo nese rollo.

P – Totalmente. Bueno, eu teño que dicirvos que a título persoal, como galego, agradécese moito a vosa música. Porque se che gusta o rap e xa che fan a música na túa lingua pois é top. Pero por exemplo, tendes mencionado nalgún tema (como por exemplo Salsa Galaica) que tendes perdido público por facer música exclusivamente en galego. ¿Credes que pode haber un certo espectro de consumidores de rap en España, que decidan non escoitarvos simplemente por rapear en galego, sen darvos un chance?.

Hugo – Bueno a ver, agora mesmo a verdade e que non recordo como foi exactamente a frase pero non buscaba darlle tampouco ese punto de vista. Pero ó final coido que é importante non pecharnos portas tan sequera antes de abrilas. Creo que ó mellor hai unha porcentaxe de xente que non valora as linguas do estado español como o que son. Que é unha riqueza, igual que nos valoramos o castelán ou o inglés. E que si alguen pode pechar e pensar bueno... “isto e que está en valenciano, isto está en galego, paso”. Pero agora, sobre todo a nivel de música de festi na que nos movemos nós máis, e é un rollo máis sociolóxico e político, creo que está normalizado escoitar máis.

Joder, por exemplo ZOO chegou a tocar por aí, mesmo en Xapón tocando en valenciano. E as Tanxugueiras tocaron na India e en Cuba....quero dicir ao final a música é sentimento e pode chegar a dar igual que ti cantes en ruso, galego, inglés... mentres transmitas o que sintas.

Alex – A ver se o fas ben... haberá xente que se peche en banda, pero tampouco coido que ese tipo de xente que se peche así xa gústelles moito o que nos dicimos nas cancións (Risas)

Hugo – Que nos pecha ou nos abre portas... pecharíanos máis portas falar en castelán porque sería forzado.

Alex – Si, e que nunca mo plantexei porque nunca falei castelán. Ao mellor algún día facemos un tema en castelán pero...

Hugo – O mellor en tres anos nos voltamos castelanfalantes. Non creo pero... poderíamos facelo porque ao final é máis importante transmitir na música.

P – De feito, xa que sacades isto, estiven a buscar movidas vosas e atopei un vídeo de Hugo para FOANPAS, no que lanzabas unha mensaxe a favor da normalización lingüística e declarábaste neofalante dende os 16 anos. Que isto sorprendeume moito. E animabas aos rapaces a recuperala lingua e usala en tódolos ámbitos e tal. En xeral facedes moito activismo en pro do galego. ¿Como valorades a situación actual do galego e os problemas que afronta sobre todo comparado con outras linguas cooficiais como é o catalán?.

Hugo – Si si, eu reafírmome, son neofalante dende os 16 anos. Antes falaba con todo o mundo en castelán excepto coa miña avoa e miña nai. E chegou un día que decidín comezar a falar en galego. De feito antes rapeaba en castelán e tiña outro AKA que era Boss, Hugo Boss (Risas). Algún temiña en castelán aínda queda polo Youtube.

A situación do galego, vémola complicada, porque por moito que se faga e por toda a forza que se faga, en proxectos ou pequenas agrupacións, asociacións... é un tema político. Cando dende a Xunta lévase facendo política contra o galego, cando existe un medio televisivo e de prensa en galego e cen en castelán, a nivel musical un proxecto en galego e cen en castelán...se dende as instancias e institucións, que son as que teñen que promover o galego, vaise en contra del e promóvese o castelán... e periódicos como La Voz de Galicia que só publican en galego o Día das Letras Galegas, que lle poñen a portada en galego...pois entón é moi complicado loitar contra todo iso.

Por tanto, consideramos que é unha situación complicada. E sobre todo tamén que pasase en xeracións, porque si vemos que hai parte das novas xeracións implicadas coa lingua, pero se ao final a xeración dos nosos tíos falaba en galego e a nosa comezou a ser educada na escola e iso pérdese... Porque iso é así, ti educas ao teu fillo en galego na casa e logo vai a escola e acaba falando en castelán.

Alex – Xa pasaba na nosa xeración, pero agora aínda máis.

Hugo – Agora na escola soamente o galego se ensina en galego. Podes dar as mesmas sinaturas en galego que en inglés, en Galicia tío... entón claro se estás normalizando iso e non protexendo a lingua pois a situación claro que é moi complicada.

Alex – Falta apoio institucional sobre todo. E logo que todo está en castelán, especialmente para a xente nova, Netflix, HBO, na tele todo, na música todo.... se na educación tamén, e non se promove ningunha estrataxema de inmersión lingüística.... En Cataluña por exemplo, penso que si que hai máis conciencia, e máis apoio institucional.

P – Claro, e que aquí queda ao final reducida a unha responsabilidade familiar e non institucional.

Hugo – Si, ao final a lingua queda reducido ao folclore.

Alex – Ao privado, coma no franquismo, na casa falas galego pero no demais falas castelán.

P – ¿Pensades que pervive a concepción esta de que o galego é pra catetos, pra parvos?

Hugo – Un pouco si, non tanto como antes, porque si que ao final ves proxectos que modernizan a lingua e lévana ao século no que estamos. E coido que cada vez intentase extirpar máis ese auto odio que levamos os galegos auto imposto... Pero si que segue presente, obviamente, porque son moitos anos de asimilación, e de españolización e políticas contra o galego.

P – ¿E considerades que o tema da emigración xuvenil tamén é un lastre pra a lingua? Na miña experiencia persoal hai bastante xente da nosa idade que se esforza ao chegar aos vinte e algo, en recuperar o falar en galego. De reaprendelo. Pero se logo marchan fora..

Alex – A xente que se queda aquí en xeral fala en castelán case toda tamén... o mellor alguén marcha fora e está aí co rollo de ”ai miña terra” pero non sei... non sei ata que punto pode afectar.

Hugo – Home, pero si que algo pode afectar.

Alex – Non sei a verdade, non teño unha opinión moi formada sobre o tema.

P – Ademais paréceme moi interesante que aparte de facer este alegato pola lingua en xeral, incluídes unha representación dialectal. Porque por exemplo rapeades con gheada. Que iso tampouco é tan común, normalmente a xente na música soe ser moito máis galego normativos. Que opinión tendes arredor do galego normativo e de correntes que están a coller pulo como poden ser o galego internacional, reintegrado ou lusista.

Hugo – Eu a respecto disto... O primeiro a gheada e o seseo parécenme unha riqueza da ostia que ten a lingua e que deberíanse normalizar. De feito eu a forzo nos temas porque non teño gheada propiamente. E si que creo que, primeiramente, o único galego mal falado é o que non se fala. Non son nada purista da lingua porque o que fai iso e votar pra atrás a xente. Bastantes complicacións e bastantes problemas tes hoxe en día para falar galego como pra por riba porte exquisito coa peña. “Non e que este pronome non tal.. colocalo ben”.

Alex – Hai que buscar a corrección pero non ser un puto sibarita.

Hugo – Claro. E respecto ao galego internacional son “el cuñao que sabes que tiene razón” (Risas) pero que agora non toca. Explícome. É certo que historicamente o galego viu da rama do galego-portugués e que o galego que coñecemos hoxe é o galego castelanizado. Polos procesos que vivimos históricos e políticos e polo decreto Filgueira Valverde que foi aprobado despois da transición.

Eliminouse esa rama do portugués, e non se explota para nada. Nin o propio portugués, que ao final están aquí ao lado e no instituto nin se estuda. Si que certamente no histórico teñen razón, e é tamén interesante. Este tipo de galego ao final fálano en todo o mundo x millóns de persoas en países como Brasil, Angola, Portugal... si que é interesante. Pero pra min está tan complicado a día de hoxe o tema do galego para que a xente o fale e para que a xente o mova...

Alex – Se a xente non se mete a falar o galego que coñece da casa, do instituto, canto menos se vai meter a falar ese “invento” como se di moita xente.

Hugo – Claro, se a xente non se pon a falar o galego que falamos coloquialmente, como para convencer a alguén que fala castelán de que fale coa cedilla do portugués. Eu respecto cen por cen ese discurso, eh. Pero coido que non suma pra a lingua agora mesmo.

Alex – Respectámolo cen por cen e ata me parece ben a xente que esforzase, pero é complicado.

Hugo – É exixir de máis. E por que aparte queiramos ou non a lingua mudou... Hai que aceptalo, quero dicir, se é unha derrota... ¿Que o galego é menos puro?. A ver non. A min non me gustan os discursos de pureza, hai que aceptar que a lingua mudou.

Alex – Tampouco vai a por a xente aí en Zamora a escribir en castelán antigo (Risas).

Hugo – Claro, ¿Que a lingua está máis castelanizada? Si pero é o que hai amigo. Esa batalla perdeuse.

Alex – A ver si que igual reclamaría que a RAG tirase máis cara o lusismo, e que incluírase temas como o -nh- en vez do -ñ-, ou certo léxico do portugués que se usa como “cartaz”. Cousas así. Non ser tan drásticos na norma escrita. Pero a ver, é un debate.. quero dicir nós tampouco somos uns expertos, non somos filólogos.

Hugo – Bueno, pero eu si que coido que historicamente ese discurso ten lóxica. O do galego internacional e o das orixes do galego. Pero a hora de sumar xente non o vexo útil.

P – Si que hai un discurso moi diferente do que é o galego académico e do galego común, da xente de a pé. Cousa que a xente de fora ata chócalle. E de feito, dis que non sodes expertos no tema pero tamén a lingua é verdade que a fai a xente que a fala.

Alex – Si, pero tamén é certo que ten que haber unha certa corrección. Non digo que teñamos que facerlle caso a RAG, pero se deixas que todo vale e o castelán é tan importante, ao final acabarás falando cada vez máis castrapo.

Hugo – E a RAG ao final e unha panda de pirolos que non aporta moito a lingua, quitando que fixeron unha normativa. É xente que fai o Día das Letras Galegas, e que teñen as súas cadeiras da RAG, filólogos, lingüistas e moi amigos dos que fan as políticas en contra do galego. Pero ao final non aportan nada. Ese debate que dicías ti do galego académico de “isto non é o suficientemente galego”....tío fala galego e xa está, xa intentaremos coidar as cousas pouquiño a pouco, pero ao final tamén estamos moi influenciados polo castelán.

P – Pero tamén o castelán por exemplo ten anglicismos como fútbol.

Alex – Home e que a RAE tamén é unha puta merda (Risas)

Hugo – A búsqueda da pureza ou do perfecto non vale de nada... eles teñen que facer cousas pola lingua, e que non rallen (Risas).

P – Nos últimos anos aparte de vós apareceron outros grupos como Ezetaerre, Boyanka Kostova, O Verto, Tanxugueiras... Xente nova e que fai a súa música só en galego. Que están relacionados con música, a min non me gusta dicir máis moderna, pero si cara a xuventude. Ante esta... non sei se estariades dacordo en chamarlle “explosión” ¿Como valorades o futuro da música en galego en este aspecto da música cara xente nova?.

Hugo – Pois o valoramos moi positivamente. Aparte logo porque a realidade é tozuda e dáche de bruces. Eu din obradoiros en Valadares, que obviamente dun caso concreto non podes extrapolar, pero bueno... Tiña 30 nenos e deles non había ningún galegofalante. Entón cando nacen proxectos coma este, e xa de antes como Rebeliom ou DiosKeTeCrew, pero que agora renóvanse e aos nenos e a xuventude sobre todo na etapa do instituto, xéralles ese pensamento de... joder, co galego pódense facer cousas modernas. E está vivo, non só é ese folclore que véndenos dende certos sitios. Vémolo que aporta moito e ten un gran valor normalizador.

Alex – A partir disto pódese facer calquera cousa en galego, non ten que levar gaitas e non ten que ser político nin nada. Hai grupos facendo pop, trap ou calquera outro estilo en galego e teñen éxito.. Iso pode facer que xente pense “Pois vamos a pasarnos ao galego a ver que carallo pasa, aínda que sexa por puro interese de grupo. Mira besta peña leva 4 días e arrasa e nós estamos a comernos os mocos”. E aínda que sexa solo por iso, poden aparecer novos grupos. E mellor pra todos.

Hugo – E con esa música créanse referentes tanto políticos, como musicais, de cine, do que sexa. E se toda esa rapazada, ve referentes de peña que fai cousas en galego pois é un puntazo.

P – Si, de feito fai pouco a nivel audiovisual, Netflix sacou O sabor das Margaridas. Cen por cento en galego e sen ningún tipo de estereotipo galego. Esas cousas contribúen moito.

A fío disto, gustaríanos que recomendáselles aos lectores desta entrevista, artistas galegofalantes. Artistas que vos gusten e poidan ser un descubrimento para eles. Non teñen porque ser de rap.

Hugo –  A ver... Malandrómeda mola moitísimo...Rebeliom do Inframundo, aínda que quizais xa é máis coñecido, non tanto coma as Tanxus agora mesmo, pero leva moitos anos. AltoAsalto tamén molan a ostia xa a nivel de rap. Hai bastante peña moi interesante por aí facendo música en galego, a verdade é que agora mesmo non se me veñen nomes a cabeza pero...pero hai moita xente.

Alex – O Pirata, que temos un tema con el, fai cousas de rap, de trap. Eu descubrín fai pouco un rapaz que flipei, pero que é moi pouco coñecido, ten unha maqueta que chámase Bandallus Aquaticus, un rollo moi Dano ou algo así...con moitas instrumentais que non rompen e asi, estilo Ghostpell incluso. Seguro que hai moita xente descoñecida facendo cousas moi guapas en galego.

Hugo – Seguro que nos queda algún nome aí atrás pero a verdade e que agora mesmo xusto non estou a escoitar moita música en galego. E a que escoito xa é máis coñecida.

P – Son nomes que a verdade eu penso que non teñen a repercusión que deberían ter.

Un tema que tiñamos que tocar, aínda que aburra xa é o tema do COVID e a musica. Sabemos que pillouvos con Eterno Combate recen estreado, e queríamos saber como vos afectou e como superástedes a pandemia como grupo.

Hugo – Sobre todo nos inicios foi moi bloqueo mental... A ver foi pra toda a sociedade en realidade, pero pra nos que tiñamos plantexado sacalo disco foi máis aínda, con todo o curro, a pasta o tempo invertidos aquí. Agora de repente bum: cáense as presentacións, os concertos, non imos poder presentalo da forma que queremos... a primeira semana foi un pouco de aceptación. E co tempo aceptouse...

A min persoalmente a nivel creativo serviume para frearme un pouco e compoñer a hostia... pero como grupo obviamente pasa factura, deixas de facer directos e de ter esa actividade. E ao final canto máis escribas e crees conxuntamente mellor. Deixei de estar máis tempo con Alex, entón é como que se enfriou un pouco a cousa creativamente como grupo. Quedámonos algo paradiños a verdade. Pero pouco a pouco, agora que parece que a cousa tira pra arriba vamos retomando. Fixemos algunhas cousiñas, algúns concertos, algúns temas, temos máis proxectos na cabeza...

Alex – A nós quedounos a sorte de que tiñamos todo o disco listo, non nos pillou cun tema a medio gravar. Xusto rematamos de gravar o ultimo clip, o de Eterno Combate, dous días antes de que nos encerraran. Pois claro, canceláronse os concertos pero bueno...mal de todo non veu. A ver agora igual se esta a pasar un pouquiño. Pero ese parón non viu mal de todo, deunos perspectivas. Nos arrincamos o grupo e levábamos tres anos, e ao mellor nunca tiveramos tempo a pararnos e dicir: ostia queremos ir por aquí, por ala... Igual en ese aspecto viunos ben.

Eu no aspecto de producir, pois mellorei bastante... pero no aspecto letrístico si que atasqueime bastante, levo un ano que case non escribo nada. Pero agora si que teño ganas xa. Coa expectativa dos concertos tamén te motivas máis a hora de dicir, imos facer un disco. Mal obviamente, porque estes dous anos obviamente, mal. Pero como en todos os demais aspectos da vida, estudios, etc... Pero bueno... Ó final nunca se sabe, igual se non chegamos a ter parado pola pandemia non teríamos pensado nisto ou aquelo, o mellor con perspectiva mirámolo distinto. Levámolo ben. Foi malo pero non sei se tivo parte boa.

P – Tamén interésanos a vosa perspectiva agora, un ano e medio despois. Creedes que hai unha recuperación, especialmente nestes últimos dous meses, ou se creedes que o dano é irrecuperable.

Hugo – É heavy, o dano é moi heavy.

Alex – A nivel salas, non sei se quedará algunha...

Hugo – E que o tema da música é que foi o primeiro en parar e o último en voltar. Con certa normalidade, porque nin normalidade hai co tema das cadeiras e tal.

Alex – Con pouca xente, dinnos que agora si, de alí a catro días hai un brote e din que non, se suben os casos xa se suspende...

Hugo – Agora parece que por fin comezase a non cancelar as cousas. Entón claro e un dano moi importante de case dous anos. Vai ser un dano para salas, locais, e incluso grupos, moi irrecuperable. Esperemos que sexa o menor posible, e que a peña volte con ganas de facer cousas. O bo é que despois de todo isto, cando póidase facer algo normal, a xente vai a ter moitísimas ganas.

Alex – Vai a haber festis por todos os lados, a xente vai a estar como tola. A xente que teña algo de pasta parada e queira invertir seguro que monta cousas, un festi, unha sala.

Hugo – Si hai que buscarlle a parte positiva. Vai a haber un pogo en cada tema (Risas).

P – Bueno, pra ir rematando, ¿Que plans de futuro tendes? Levades varios singles nos últimos meses, ¿Que podemos esperar de SonDaRúa no futuro próximo?

Hugo – Témonos que xuntar para crear e ver que proxecto queremos facer. O mellor algún EP, ou un disco...depende de o que vaia saíndo. Se saen máis temas igual un disco, ou se non igual seguimos cos singles.

Eu agora teño na cabeza un proxecto de sacarme un EP de seis temas, de tanto que dinlle a cabeza no confinamento. De cousas miñas, con instrumentais de Alex, Petrowski e de That Bass (o noso DJ). Vaise chamar 1991. Unha vez remate de gravar iso, xa xuntarnos os dous na casa de Alex, coller un montón de beats e ir descartando e comezar a crear. A crear os dous. Porque si que e verdade que quedámonos algo parados como grupo neste tempo.

P – Bueno, se o parón afectouvos a vosa compenetración como grupo, nos últimos singles non se notou.

Hugo – (Risas) Obrigado. Si pero si que teño ganas de lanzar isto para pechar este proxecto e xuntarnos e retomar a dinámica máis de grupo.

Alex – Somos bastante lentos tamén, comezamos cos beats e imos lentos.

Hugo – Tamén porque o plantexamos dunha forma máis seria. Se fas un vídeo falo ben, se hai que gravar, que teña boa calidade. Entón, si... de perspectiva de futuro SonDaRúa vai seguir aí, funcionando a tope.

P – Pra rematar, por se quédanos algo fora da entrevista, gústanos deixar un espazo no que os artistas poidades comunicar calquera tipo de mensaxe ou idea que queirades aos nosos lectores. Micro aberto.

Alex – Bueno, eu non aportaría nada a maiores do outro mundo... Pero como o público supoño que será maioritariamente de fora de Galicia, pois que se animen a darlle unha oportunidade ao rap galego, que igual se enganchan e varían. Que escoitar sempre música en castelán ou inglés está xenial, pero igual se sorprénden e din: pois mira este grupo catalán ou este grupo galego mola. Que se animen. O noso ou o de outros.

Hugo –  E que apoien os proxectos que teñen preto, aos seus colegas..

Alex – Support your local rapper (Risas).

Hugo – Si, ao colega e non a ese que non van a coñecer na vida.

Alex –  Si, e que lle importas unha merda mentres co teu colega igual rapea que flipas, pois vai ao concerto e paga cinco pavos polo disco.

Hugo – E aínda que non rapee que flipas, é o teu colega, cómprallo disco e merchan e apóiao. E que apoien proxectos tamén como o voso. Obrigados polo interese, por vir hasta aquí e a verdade que de puta madre, mazo distendido o rollo, obrigados por apoiar proxectos de peña coma nós. E para adiante sempre.

P – Moitísimas grazas a vos, de verdade.

Entrevista a SonDaRúa: "Nuestra definición sería esa, cada tema suena diferente al...